Transport

zespół czynności związanych z przemieszczaniem osób i dóbr materialnych przy użyciu odpowiednich środków; transport obejmuje zarówno samo przemieszczanie z miejsca na miejsce, jak i wszelkie czynności konieczne do osiągnięcia tego celu, tj. czynności ładunkowe (załadunek, wyładunek, przeładunek) oraz czynności manipulacyjne (opłaty); transport to także dział gospodarki świadczący usługi polegające na przemieszczaniu osób i ładunków (przemieszczane zespoły osób lub ładunki również są nazywane transportem). Transport można klasyfikować w różnorodny sposób. Ze względu na środowisko, w którym dokonywane jest przemieszczanie osób lub ładunku, rozróżnia się transport: lądowy, dzielący się najogólniej na naziemny, podziemny (np. metro) i nadziemny (np. napowietrzna kolej linowa) oraz transport szynowy (kol.) i bezszynowy (samochodowy); transport wodny (mor., śródlądowy); transport przesyłowy (rurociągowy, przewodowy lub przenośnikowy); transport powietrzny (lotn.). Zależnie od rodzaju napędu rozróżnia się transport silnikowy i transport bezsilnikowy. Transport silnikowy (czyli przemieszczanie się dzięki pracy mech.) dzieli się na parowy, elektr., spalinowy, atom., a transport bezsilnikowy korzysta z siły mięśni człowieka (riksza), zwierzęcia pociągowego lub jucznego, grawitacji, prądu wody (spław) lub wiatru (żaglowiec). Pod względem typu ładunku transportu dzieli się na towarowy i pasażerski ; może mieć on charakter uniwersalny (przewóz różnych ładunków lub dowolnych osób) bądź wyspecjalizowany (przewóz jednego lub kilku typów ładunku, np. w pojazdach chłodniach lub grup osób, np. w pojazdach sanitarnych, wojsk.). Specjalizacja w zakresie przewozów może być wynikiem dążenia do mechanizacji prac ładunkowych (kontenery, palety, pakiety ładunkowe), zwł. w przypadku konieczności wykorzystywania różnych środków transportu Zależnie od sposobu przemieszczania ładunku rozróżnia się transport ciągły i nieciągły. Transport ciągły charakteryzuje strumieniowe przemieszczanie masy przewozowej (rurociąg). Inne rodzaje transportu należą do transportu nieciągłego (samochodowy, kol., lotn.). Pod względem dostępności dla użytkowników transport dzieli się na publ., gosp. (czyli transport własny przedsiębiorstw gosp. mających własny tabor) oraz indywidualny, realizujący potrzeby transportowe danej osoby i/lub rodziny. Zależnie od zasięgu terytorialnego rozróżnia się transport daleki (odbywający się wzdłuż dróg transprt kolejowy, drogowy, lotn.) i transport bliski (o ograniczonym zasięgu, odbywający się przy użyciu dźwignic lub przenośników). Najbardziej uniwersalny, ze względu na charakter ładunków, jest transport samochodowy (pasażerowie i rozmaite ładunki); transport kolejowy przewozi ładunki masowe i pasażerów, transport wodny — gł. ładunki masowe, transport rurociągowy — ładunki masowe płynne i gazowe, a transport lotniczy koncentruje się na przewozie pasażerów i ładunków o małej objętości, wymagających szybkiego przemieszczania. Na decyzje o wyborze i podziale zadań przewozowych poszczególnych rodzajów transportu wpływają koszty; efektywny koszt transportu (koszty ponoszone przez świadczącego usługę transportową, obejmujące m.in. wydatki na zakup paliwa i opłacenie pracowników, uzależnione od odległości przewozu) oraz alternatywny koszt transportu (koszty, wydatki i straty związane z działalnością przewozową, ale powstające w innych działach gospodarki, np. ze względu na konieczność budowy urządzeń transportowych). Wysokość poszczególnych kosztów oraz ich udział w całkowitych kosztach transportu zależy od rodzaju środka transportu; w związku z tym pewne rodzaje środków transportu są bardziej przydatne w określonym przedziale odległości i do przewozu określonych ładunków. Koszty alternatywne transportu są najwyższe w przypadku rodzajów transportu wymagających budowy kosztownych urządzeń transportowych (np. w transporcie wodnym, lotn., rurociągowym), niższe są natomiast w transporcie kolejowym i samochodowym. Koszty efektywne rosną wraz z odległością, ale jednostkowy koszt przewozu 1 t lub 1 tonokilometra ładunku maleje wraz ze wzrostem odległości (poniesione koszty alternatywne rozkładają się na większą liczbę kilometrów) oraz ze wzrostem ładowności środka transportu (koszty efektywne rozkładają się na większą ilość masy przewozowej); opłata za przewóz nie rośnie więc proporcjonalnie do odległości, a koszt całkowity przewozu 1 tonokilometra tego samego ładunku jest najniższy w przypadku transportu wodnego (mor.) i rurociągowego, wyższy w transporcie wodnym śródlądowym i w transporcie kolejowym, a najwyższy w transporcie samochodowym. Struktura kosztów transportu sprawia, że na małych odległościach najbardziej efektywny jest transport samochodowy, na średnich odległościach (rzędu kilkuset km) transport kolejowy, a na największych odległościach transport wodny, rurociągowy i lotniczy. Transport samochodowy i lotn. jest najbardziej energochłonny. Samochód o pojemności silnika do 1400 cm3 jest prawie 3-krotnie, a samolot Boeing 737 ponad 4-krotnie bardziej energochłonny niż pociąg elektr. (uwzględniając energię w MJ zużytą na przemieszczenie 1 osoby na odległość 1 km przy przeciętnym zapełnieniu pojazdu). Zaletą transportu samochodowego jest możliwość dowozu towaru bezpośrednio do odbiorcy, a pasażera do miejsca zamieszkania, zaletę transportu lotniczego zaś stanowi prędkość przemieszczania i możliwość osiągnięcia miejsc trudno dostępnych koleją lub samochodem. Między poszczególnymi rodzajami transportu istnieje silna konkurencja, a udział poszczególnych rodzajów transportu w przewozach zależy od ogólnego stopnia rozwoju społ.-gosp. danego obszaru, warunków przyr., czynników demograf., polit. i historycznych. Transport morski odgrywa największą rolę w międzynar. przewozach ładunków, obsługując 70% świat. wymiany handlowej. Największą rolę w wewn. przewozach ładunków i pasażerów odgrywa transport samochodowy, choć są zarówno kraje wysoko, jak i słabo rozwinięte, w których większą rolę odgrywają inne rodzaje transportu W większości krajów Europy Zach. ponad 50% pracy przewozowej w przemieszczaniu ładunków przypada na transport samochodowy (nie uwzględniając transportu morskiego); pracą przewozową (transportową) nazywa się iloczyn masy przewożonego ładunku lub liczby przewiezionych osób i długości drogi ich przemieszczenia, jej jednostką jest pasażerokilometr (pkm) lub tonokilometr (tkm). Transport samochodowy dominuje zwł. we Włoszech, Hiszpanii, W. Brytanii, Danii, Irlandii (ponad 70% pracy przewozowej). Transport kolejowy jest najważniejszym sposobem transportu ładunków w krajach o dużej powierzchni, gdzie większą rolę odgrywają ładunki masowe (Rosja, Ukraina, Chiny, Indie, USA), a także ciągle jeszcze w niektórych krajach Europy Środk. (Czechy, Słowacja, Polska, Rumunia). W krajach tych na koleje przypada od 37% (USA) do 75% (Ukraina) pracy przewozowej przy przewozach ładunków, w Polsce — 54%. Transport rurociągowy ma największe znaczenie w Norwegii (52%), USA, Rosji, Kanadzie i na Ukrainie (20–30% pracy przewozowej), transport wodny śródlądowy w Holandii (45%), a żegluga kabotażowa (przybrzeżna) w Japonii (ponad 40%). W przewozach pasażerskich transport lotniczy odgrywa największą rolę w USA i Rosji (17–18% pracy przewozowej), a transport kolejowy m.in. w Polsce (43%), a także w Japonii (37%, gł. dzięki modernizacji kolei). W Polsce w przewozach pasażerskich największą rolę odgrywa transport samochodowy (52% pracy przewozowej). Transport ma charakter usługowy i jego produkt nie ma postaci rzeczowej, wskutek czego produkcja i konsumpcja usługi transportowej są jednoczesne. Źródłem popytu na transport są potrzeby transportowe ludności i różnych działów gospodarki. Potrzeby transportowe rosną wraz ze wzrostem liczby ludności, poziomem jej dochodów, pogłębiającą się kooperacją i specjalizacją produkcji, są natomiast ograniczane m.in. przez: relatywnie wysokie koszty i opłaty za przejazd, recesję gosp., niebezpieczeństwa grożące podczas przewozu. Transport (wraz z łącznością) dostarcza przeciętnie 6% produktu krajowego brutto (Norwegia 10,5%, Kolumbia 9,3%, Polska 5,6%) oraz zatrudnia 5% aktywnej zawodowo ludności (Węgry 8,6%, Norwegia 7,6%, Polska 5,7%). Transport integruje działalność gosp., kult. i polit. społeczeństwa w skali lokalnej, regionalnej i globalnej, ułatwia rozwój specjalizacji i kooperacji w gospodarce, jest istotnym czynnikiem lokalizacji osiedli oraz różnych form działalności gosp., a także wpływa na wzrost poziomu życia ludności, ponieważ większa mobilność umożliwia ludności zaspokojenie liczniejszych i bardziej różnorodnych potrzeb. Eksport usług transportowych może przyczynić się do zrównoważenia bilansu płatniczego kraju w przypadku ujemnego salda handlu zagranicznego. Transport ma również duże znaczenie militarne. Poziom rozwoju transportu jest wprost proporcjonalny do ogólnego poziomu rozwoju społ.-gosp. na danym obszarze. Ponad 80% wszystkich samochodów osobowych i ciężarowych jest użytkowanych w Europie, USA i Japonii. Na rozległych obszarach Afryki, Azji i Ameryki Łac. istotną rolę ciągle odgrywają tradycyjne formy transportu niezmechanizowanego (tragarze, zwierzęta juczne i pociągowe, łodzie). Transport jest jednak źródłem zagrożeń dla zdrowia i życia człowieka, np. w USA 1990 na wypadki i katastrofy transportowe przypadło 2,3% ogólnej liczby zgonów w ciągu roku, z czego 95% stanowiły ofiary wypadków drogowych. Transport jest również źródłem degradacji środowiska przyrodniczego. Pojazdy z silnikami spalinowymi przyczyniają się (w ok. 50%) do zanieczyszczenia powietrza (tlenek węgla, tlenki azotu, związki ołowiu) i są jednym z gł. źródeł hałasu i wibracji. Katastrofy mor. są (w ok. 25%) przyczyną skażenia wód oceanicznych (wycieki ropy naft.). Transport jest niezwykle energochłonnym działem gospodarki — zużywa ok. 25–30% wytwarzanej na świecie energii i ok. 50% wydobywanej na świecie ropy naftowej.